RETROSPEKTYWA FILMÓW EMILA JANNINGSA
24-29 lutego 2004 r., Kino Charlie
Wstęp
Twórczość aktorska Emila Jannigsa
Opisy filmów
Seanse
OPISY FILMÓW:
"Danton"
reż.: Dimitri Buchowetzki; scen.: Carl Mayer, D. Buchowetzki; zdj.: Arpad Viragh; wyk.: Emil Jannings, Werner Krauss, Ossip
Runitsch, Ferdinand v. Alten, Eduard v. Winterstein, Charlotte Ander, Maly Delschaft i inni
prod.: Wörner-Film, Berlin, Niemcy 1921
Nakręcony w 1921 roku film Dymitrija Buchowetzkiego jest biografią jednego z przywódców Rewolucji Francuskiej - Georgesa
Jacquesa Dantona (1759 - 1794) z zawodu adwokata, obdarzonego wielkim talentem oratorskim. Już w tym kryła się sprzeczność -
dzieło o wybitnym mówcy w okresie kinematografii niemej.
Nie była to zresztą pierwsza próba Emila Janningsa zmierzenia się z tą rolą. Przedtem już w "Doutsches Theater" kreował tę
postać o wyjątkowo skomplikowanej psychice. Z jednej strony porywczość, skłonność do wpadania w pasję, żądza władzy, uleganie
zarozumialstwu i demagogii, a z drugiej strony w chwilach szczerości - wzruszająca dobroduszność i umiejętność dochowania
przyjaźni nawet w trudnych momentach.
Kreacja Emila Janningsa znacznie wyprzedzała czas powstania filmu Buchowetzkiego. Mimo nie wykształcenia w pełni środków
wyrazu kinematografii stanowi ważny etap w rozwoju sztuki wielkiego aktora.
"Błękitny anioł" (Der Blaue Engel)
reż.: Josef von Sternberg; scen. (na podst. pow. Henryka Manna "Profesor Unrat"): Robert Liebmann; zdj.: Günther Rittau, Hans
Schneeberger; muz.: Friedrich Hollaender; teksty piosenek: R. Liebmann, F. Hollaender; wyk.: Emil Jannings (prof. Immanuel
Rath), Marlena Dietrich, Kurt Gerron, Rosa Valetti, Hans Albers, Reinhold Bernt, Eduard von Winterstein, Hans Roth i inni
prod.: Erich Pommer dla UFy, Niemcy 1930
Drugi film Emila Janningsa w reżyserii Josefa von Sternberga, nakręcony na podstawie powieści "Profesor Unrat" Henryka
Manna.
Główny bohater filmu - profesor gimnazjum w średniej wielkości mieście, zauważył że uczniowie z klas maturalnych wymykają do
kabaretu "Błękitny Anioł" i przynoszą stamtąd zdjęcia mocno roznegliżowanej pani. Profesor Rath poszedł do nocnego lokalu
bronić swych uczniów. Zobaczył i od razu zakochał się w występującej tam piosenkarce Loli - Loli, osobie bardzo wątpliwej
konduity. Żeni się z nią, traci przez to tak drogie dla niego stanowisko, bez którego staje się przedmiotem powszechnej
pogardy i kpin, a miarą jego upadku jest praca w charakterze klowna w "Błękitnym Aniele". Pewnego razu przyjeżdża wraz ze
swoim zespołem do miasta, w którym kiedyś pracował w szkole. Zostaje zmuszony do upokarzającego, błazeńskiego występu przed
innymi nauczycielami i dawnymi wychowankami. Potem jest świadkiem jak żona zdradza go niemal jawnie. W nocy udaje mu się
wejść potajemnie do szkoły, by choć przez chwilę w swojej dawnej klasie zająć utracone miejsce i tam zakończyć życie.
Dla wielu jest to najwybitniejsza kreacja Emila Janningsa, dla mniej przekonanych jedna z najwybitniejszych ról, obok występu
w "Ostatnim rozkazie", też filmie Josefa von Sternberga. Rola profesora Ratha została ułożona z drobnych fragmentów z których
każdy maluje stopniowe zmiany w charakterze postaci. Od sztywnego, pedantycznego profesora poprzez rozbrajające sceny
zauroczenia, stopniowy upadek aż do tragedii osamotnienia i rozpaczliwego starania o odzyskanie godności.
Niezależnie od wielkiej kreacji Emila Janningsa, sukces w filmie odniosła Marlena Dietrich. Od "Błękitnego Anioła" rozpoczyna
się jej kariera światowa.
"Quo vadis?" (Quo vadis?)
reż.: Gabriellino D'Annunzio, Georg Jacoby; scen. (na podst. powieści Henryka Sienkiewicza): G. D'Annunzio, G. Jacoby; zdj.:
; wyk.: Emil Jannings (Neron), Elena Sangro, Alfons Fryland, Lillian Hall-Davis, Andrea Habay, Raimondo van Riel, Rina De
Liguoro i inni
prod.: Arturo Ambrosio dla Unione cinematografica italiana, Rzym, Włochy 1925
Wydana w 1896 roku powieść Henryka Sienkiewicza cieszyła się taką popularnością i poczytnością że już w 1901 roku, czyli w
szóstym roku istnienia kina, doczekała się we Francji pierwszej adaptacji. Po przyznaniu "Quo vadis?" nagrody Nobla w 1905
roku, reżyser André Calmetr nakręcił powieść ponownie w 1909 roku. Wreszcie w 1913 roku Enrico Guazzoni stworzył we Włoszech
jak na owe czasy monumentalny film historyczny, który podbił światową publiczność.
Po pierwszej wojnie światowej, kiedy sława filmu Guazzoniego przeminęła, znów we Włoszech, reżyser Gabriellino d'Annunzio
przy współpracy Georga Jacoby'ego stworzył w 1924 roku czwartą wersję filmu. Największą atrakcją nowej adaptacji miał być
Emil Jannings, któremu powierzono rolę Nerona. Rola ta stanowi jakby zamknięcie pewnego okresu działalności artystycznej
aktora, przed rozpoczęciem w tym samym 1924 roku jego słynnych kreacji w filmach tzw. kammerspielu. Postać Nerona, jego
szaleństwo zostały nakreślone bez głębszego ukazania jego przeżyć.
"Faust" ("Faust - Eine Deutsche Volkssage")
reż.: Friedrich Wilhelm Murnau; scen. (na podst. szt. Goethego pod tym samym tytułem): Hans Kyser; zdj.: Carl Hoffmann; wyk.:
Gösta Ekran, Emil Jannings (Mefistofeles), Camilla Horn, Frieda Richard, Wilhelm Dieterle, Yvette Guilbert, Eric Barclay,
Hanna Raph i inni
prod.: Universum Film A.G., Niemcy 1926
Tragedia "Faust" stanowi jedno z najwybitniejszych dzieł literatury światowej. Autor jej, Johann Wolfgang Goethe pisał ją
przez całe życie, ukończył w 1832 roku - roku swojej śmierci. Jej głównym problemem jest istota natury ludzkiej, czy dąży ona
do wiecznego dobra, czy też ulega tylko złu. Strona fabularna tragedii spoczywa na przywróceniu utraconej młodości starcowi,
Faustowi.
W tym dramacie, który według słów Goethego "pędzi z zadziwiającą szybkością, od nieba poprzez ziemię do piekła" jedną z
najważniejszych postaci jest Mefistofeles, władca podziemnych, ciemnych sił. On wyczarowuje wszystkie niesamowite przemiany,
on jest twórcą każdego niesamowitego zdarzenia. W roli tej, z olbrzymią śmiałością zarysowanej, pojawił się Emil Jannings,
tworząc postać o szerokiej skali możliwości od wszechmocnego władcy piekła, który poprzez wszystkie znane w latach
dwudziestych inscenizacyjne możliwości kinematografii dokonuje zaskakujących stale przemian natury, do postaci rubasznego
towarzysza Fausta, w ziemskim wcieleniu Mefistofelesa.
Emil Jannings zdominował całą międzynarodową obsadę filmu, a więc sprowadzonego ze Szwecji aktora - Göstę Eckmana (Faust),
sprowadzoną z Francji do roli Marty - słynną niegdyś piosenkarkę Yvette Guilbert. Rolę Małgorzaty miała zagrać sprowadzona ze
Stanów Zjednoczonych największa aktorka pierwszego trzydziestolecia filmu - Lilian Gish, a w rezultacie wystąpiła w niej
Camilla Horn, późniejsza gwiazda filmu niemieckiego.
"Ostatni rozkaz" (The Last Command)
reż.: Josef von Sternberg; scen.: John F. Goodrich; zdj.: Bert Glennon; wyk.: Emil Jannings (???), Evelyn Brent, William
Powell, Nicholas Soussanin, Michael Visaroff, Jack Raymond, Viacheslav Savitsky i inni
prod.: Paramount Famous Lasky Corp., USA 1928
Ten jedyny w przeglądzie film USA nakręcił reżyser amerykański o niemieckim pochodzeniu - Joseph von Sternberg, uważany w tym
czasie za najwybitniejszego twórcę kinowego. Natomiast Emil Jannings gra w tym filmie generała rosyjskiego, który przed
rewolucją należy do najwybitniejszych dostojników rządzących w państwie. Po rewolucji jest on biedakiem, utrzymującym się ze
statystowania za parę centów w filmach hollywoodzkich. Pewnego razu reżyser znający przeszłość głównego bohatera powierza mu
w kolejnym obrazie rolę dowódcy, komenderującego statystami w filmowej bitwie. W miarę rozwoju sceny, bohater nabiera
przekonania że powrócił do przeszłości, że jest znów generałem, że znów dowodzi tłumami swoich żołnierzy. Umiera w pełni
szczęśliwy, wierząc iż otrzymał to, co w życiu utracił.
Rola ta przyniosła Emilowi Janningsowi nagrodę Akademii w Hollywood czyli tzw. Oskara - i co trzeba podkreślić pierwszego
Oskara w historii tego wyróżnienia, które zaczęto przyznawać od 1928 roku.
Trzeba zwrócić uwagę że jako reżyser w "Ostatnim rozkazie" wystąpił William Powell, potem w latach trzydziestych jeden z
najpopularniejszych aktorów filmowych, specjalista od ról wytwornych panów, często angielskich arystokratów o nienagannych
manierach.
"Oczy mumii Ma" (Die Augen der Mumie Ma)
reż.: Ernst Lubitsch; scen.: Hanns Kräly, Emil Rameau; zdj.: Alfred Hansen; wyk.: Pola Negri, Emil Jannings, Harry Liedtke,
Max Laurence i inni
prod.: Projektions-AG "Union", Berlin, Niemcy 1918
Gdy powstawał ten film, Pola Negri nie przypuszczała, że będzie kiedyś w przyszłości słynną Polą Negri, Emil Jannings, że
będzie kiedyś wielkim Emilem Janningsem, a Ernst Lubitsch że przez kilkadziesiąt lat stanie się w historii kinematografii
jednym z najwybitniejszych reżyserów.
Ich wspólne dzieło z 1918 roku ma niezwykle skomplikowaną akcję rozgrywającą się na pograniczu dwóch światów - rzeczywistego
i ponadrzeczywistego. Miejsca wydarzeń zmieniają się z wielką łatwością. To jesteśmy w Egipcie, to przenosimy się do Europy,
raz wchodzimy do groty grobowej, to znów bawimy się w luksusowym dansingu.
Emil Jannings gra w filmie złowieszczego Egipcjanina, postać specjalnie nie określoną, bo podążającą jak przeznaczenie, jak
los za tytułową Ma (wielki sukces Poli Negri).
"Madame Dubarry" (Madame Dubarry)
reż.: Ernst Lubitsch; scen.: Fred Orbing, Hanns Kräly; zdj.: Theodor Sparkuhl; wyk.: Pola Negri, Emil Jannings, Reinhold
Schünzel, Harry Liedtke, Eduard von Winterstein, Karl Platen, Paul Biensfeld i inni
prod.: Projektions-AG "Union", Berlin, Niemcy 1919
Główne dzieło niemieckiego stylu historycznego w końcu lat dziesiątych i początku lat dwudziestych. Życie Jeanne Vaubernier
zostało bardzo szczegółowo przedstawione od momentu gdy zostaje praktykantką w paryskim salonie mody, przechodzi przez różne
ręce, nim jako Madame Dubarry przemienia się w oficjalną królewską faworytę.
Film osiągnął wielki sukces u publiczności. Zapoczątkował również wielką sławę Poli Negri.
Z "tematu" wynikało że ról męskich musiało być znacznie więcej, a więc można obejrzeć w obrazie popularnego w tych latach
amanta Harry'ego Liedtke stałego partnera Poli Negri i Henny Porten. Dalej występuje późniejszy senior niemieckiego aktorstwa
Eduard von Winterstein w roli markiza Dubarry, jak również Reinhold Schunzel, Magnus Stifter. Ale prawdziwy sukces aktorski
odniósł w roli Ludwika XV - Emil Jannings. To pierwszy jego triumf aktorski na ekranie. Od wspaniale zagranego władcy Francji
zaczęła się długa kariera filmowa naszego artysty.
W inscenizacji "Madame Dubarry" imponują do dziś wielkie sceny masowe, z udziałem tłumu statystów, które po dziś dzień
świadczą o talencie reżyserskim Ernsta Lubitscha, godnego ucznia Maxa Reinhardta, twórcy nowoczesnej inscenizacji
teatralnej.
"Córki Kohlhiesela" (Kohlhiesels Töchter)
reż.: Ernst Lubitsch; scen.: Hanns Kräly, E. Lubitsch; zdj.: Theodor Sparkuhl; wyk.: Henny Porten, Emil Jannings(Xawer),
Gustav v. Wangeheim, Jacob Tiedtke
prod.: Messer-Film GmbH, Berlin, Niemcy 1920
"Córki Kohlhiesela" w swych licznych przeróbkach otrzymały przezwisko: "Poskromienie złośnicy po bawarsku".
Zamożny gospodarz Kohlhiesel ma dwie córki: przyjemną, wesołą do tego przystojną Grett i brzydką, ponurą, niezgrabną Lisl.
Pragnący ożenić się z ładną Grett chłopak wiejski Xawer (w tej roli występuje Emil Jannings), otrzymuje od swego przyszłego
teścia odpowiedź: dopiero gdy starsza córka Lisl wyjdzie za mąż. Znalezienie chętnego na małżeństwo z brzydactwem stanowi
treść tej ludowej komedii.
W obu rolach, tej ładnej i tej odrażającej wystąpiła Henny Porten, obok Poli Negri, najsłynniejsza, najbardziej ulubiona
aktorka filmu niemego w Niemczech po pierwszej wojnie światowej, grająca przez kilkadziesiąt lat aż do czasów środkowych lat
sześćdziesiątych w NRD. W przeciwieństwie do większości aktorów nie lubiących ról podwójnych, Henny Porten uważała, że to
wspaniałe zadanie dla aktorki grać w jednym filmie dwie odrębne postacie i tak je kreślić by widz długo nie mógł zorientować
się że występuje ta sama aktorka.
Henny Porten zagrała w filmie dźwiękowym o córkach Kohlhiesela w 1930 roku, potem ulubiona w Niemczech komedia ludowa była
wielokrotnie, mniej więcej co 10 - 15 lat, nakręcana.
"Varieté" (Varieté)
reż.: Ewald André Dupont; scen.: Leo Birinski, E.A. Dupont; pierwowzór scenariusza: Felix Hollander - wątki powieści "Der Eid
des Stephan Huller"; zdj.: Karl Freud, Eugen Schufftan; scenogr.: Oscar Werndorff; wyk.: Emil Jannings (Huller), Lya de
Putti, Warwick Ward, Maly Delschaft, Georg John, Kurt Gerron, Charles Lincoln i inni
prod.: UFA, Niemcy 1925
Ewald André Dupont reżyser obrazu, również dziennikarz, miał wiele filmów w swoim dorobku, ale uznanie, a potem swoje miejsce
historii kina znalazło jedynie "Varieté". Jest to obok "Portiera z hotelu Atlantic" drugie wybitne dzieło stylu kameralnego
(kammerspiele). Akcję jego wypełnia opowiadanie o przeszłości głównego bohatera filmu - akrobaty cyrkowego Hullera (w tej
roli wystąpił Emil Jannings).
Huller prowadził ze swoją żoną skromne przedsiębiorswo. Pewnego dnia poznał piękną tancerkę i akrobatkę Bertę-Marię i wraz z
nią powrócił do dawnego zawodu w cyrku. Nagle przed parą artystów wyłoniła się możliwość wielkiego, międzynarodowego sukcesu,
oto sławny akrobata przyłącza się do nich. Ale powodem powstania tego cyrkowego tria jest... Berta-Maria.
Rola Hullera stanowi jedno z najwspanialszych aktorskich osiągnięć Emila Janningsa. W przeciwieństwie do filmów Murnaua,
gdzie postacie kreowane przez aktora są pewną syntezą, rola Hullera składa się z bogactwa ujęć, w których różne uczucia
dochodzą do głosu. Ich wzajemne uzupełnienia, nierzadko gwałtowna sprzeczność stanowią o skali przeżyć cyrkowego
akrobaty.
"Varieté" daje również możność poznania słynnej swego czasu ze swej urody aktorki Lyi de Putti, dziś już kompletnie
zapomnianej, która mimo popularności w latach dwudziestych nie stała się legendą jak pozostające ciągle w pamięci widzów Pola
Negri czy Henny Porten.
"Portier z hotelu Atlantic" (Der Letzte Mann)
reż.: Friedrich Wilhelm Murnau; scen.: Carl Mayer; zdj.: Karl Freund; muz. org.: Giuseppe Becce; wyk.: Emil Jannings
(portier), Maly Delschaft, Max Hiller, Emilie Kurz, Hans Unterkircher, Olaf Storm, Hermann Vallentin, Emma Wyda, Georg John i
inni
prod.: Universum Film A.G. (Decla Film der UFA), Niemcy 1924
Jedno z najwybitniejszych dzieł w przeszło stuletniej historii kinematografii. Głównym bohaterem jest portier wielkiego
hotelu (grany przez Emila Janningsa) noszący bogatą, ozdobną liberię, który w latach szczęśliwych otoczony jest powszechnym
szacunkiem, a gdy ze względu na wiek zostaje zdegradowany do roli posługacza w toalecie wtedy wszyscy łącznie z najbliższymi
okazują mu swoją pogardę. W drugiej części utworu film zamienia się w farsę - portier zostaje milionerem.
Kreacja Emila Janningsa uchodzi do dziś za jedno z prawdziwie mistrzowskich interpretacji postaci. Dzięki niej obraz wyrasta
ponad zwykłą opowieść o dziejach głównego bohatera, a staje się głębokim filozoficznym rozważaniem o zmienności losu
człowieka.
"Tartuffe" ("Świętoszek"?)
reż.: Friedrich Wilhelm Murnau; scen. (na podst. szt. Moliera pod tym samym tytułem): Carl Mayer; zdj.: Karl Freund; muz.
org.: Giuseppe Becce; wyk.: Emil Jannings (Tartuffe), Werner Krauss, Lil Dagover, André Mattoni, Lucie Höflich, Rosa Valetti,
Hermann Picha
prod.: Universum-Film A.G., Niemcy 1925
Wbrew tytułowi film jest bardzo luźno związany z komedią Moliera. Z adaptacji usunięto większość postaci, a więc Mariannę,
Damisa, Kleanta, Pana Zgodę, Panią Perielle. Zrezygnowano z wątku miłosnego młodych bohaterów. Powstał czteroosobowy utwór, w
którym występują: tytułowy Świętoszek grany znakomicie przez Emila Janningsa oraz Orgon (Werner Krauss), Elmira jego żona
(Lil Dagover) a także ich służąca Doryna (Lucie Höflich). Intryga osnuta jest wokół całkowitego opanowania Orgona przez
fałszywego Świętoszka oraz próby tego ostatniego uwiedzenia żony jego dobroczyńcy, Elmiry.
Z filmu usunięto wszystkie akcenty antyreligijne, antykościelne, antyklerykalne. Samą historię Świętoszka ujęto w ramę
fabularną ukazującą zniedołężniałego staruszka, zdanego na opiekę pragnącej jak najszybciej zagarnąć spadek po swym
podopiecznym i przybywającego w przebraniu wnuk chorego starca, który demonstruje swemu dziadkowi i jego opiekuncefilm o
Świętoszku.
Tadeusz Pacewicz