Przegląd KINO NA CENZUROWANYM, czyli nie taką krótką historię "półkowników" w kinie polskim otworzy "najbardziej antykomunistyczny film w historii PRL" oraz spotkanie z jego twórcą, "specjalistą od esbeków i tajnych służb", Ryszardem Bugajskim.


Reżyser filmowy i telewizyjny, scenarzysta, prozaik, tłumacz. Urodził się w 1943 roku w Warszawie.

Ukończył filozofię na Uniwersytecie Warszawskim i reżyserię w PWSFTviT w Łodzi w 1973. Drogę zawodową zaczynał w latach 70. jako asystent twórcy filmów animowanych Daniela Szczechury i cenionego reżysera fabuł Krzysztofa Zanussiego. Od 1976 należał do kierowanego przez Andrzeja Wajdę zespołu filmowego X, gdzie zrealizował filmy KOBIETA I KOBIETA i ZAJĘCIA DYDAKTYCZNE. Ponadto w Teatrze Dramatycznym w Wałbrzychu w 1976 wystawił ŻYCIORYS Krzysztofa Kieślowskiego. W roku 1981 Ryszard Bugajski zrealizował pełnometrażowy film PRZESŁUCHANIE, którego wymowa, niezgodna z linią polityczną władz polskich po wprowadzeniu stanu wojennego, stała się bezpośrednią przyczyną rozwiązania zespołu X. Oficjalna premiera PRZESŁUCHANIA miała miejsce dopiero w grudniu 1989 roku, po przemianach politycznych w Polsce. Szykanowany przez władze, w 1985 zdecydował się na emigrację do Kanady, gdzie reżyserował odcinki popularnych seriali telewizyjnych, i gdzie powstał jego pełnometrażowy film CLEARCUT. Powrócił do Polski w 1995. Od 1997 przez kilka lat był głównym reżyserem "Wiadomości" w TVP. Reżyseruje filmy fabularne, dokumentalne, seriale telewizyjne i spektakle w Teatrze Telewizji. Poza wielokrotnie wznawianym książkowym wydaniem PRZESŁUCHANIA, wydał powieści "Przyznaję się do winy" (1985) i "Sól i pieprz" (2000), która kontynuuje losy bohaterów najgłośniejszego filmu Ryszarda Bugajskiego.


Ryszard Bugajski jest laureatem nagród przyznanych na festiwalach filmowych, m.in. "Złotego Grona" w Łagowie, nagród publiczności i specjalnej na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni i nagrody "Srebrny Hugo" na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Chicago (wszystkie dla filmu PRZESŁUCHANIE). W 1990 film ten został uznany za najlepszy film polski 1989 roku przez pismo "Film".

"Utarło się, że jestem specjalistą od esbeków i tajnych służb" - Ryszard Bugajski w wypowiedzi dla dziennika "Rzeczpospolita"(10.12.2004) przytoczył opinię, jaką ukuła o nim polska krytyka filmowa.

Reżyser słynnego PRZESŁUCHANIA rozpoczął swoją drogę twórczą pod koniec lat 70. w sposób dość typowy dla tego okresu i swego pokolenia. Film KOBIETA I KOBIETA który, choć ciekawie przedstawiał charaktery bohaterek, nie odbiegał od ogólnej tendencji wypracowanej przez poprzedników i nazywanej kinem moralnego niepokoju. Podobnie było z filmem telewizyjnym ZAJĘCIA DYDAKTYCZNE.

Prawdziwym debiutem reżysera, samodzielnym, pełnometrażowym filmem kinowym, miało być PRZESŁUCHANIE, film, za sprawą którego reżyser stał się "specjalistą od esbeków i tajnych służb". Zdjęcia rozpoczął w krótkim okresie solidarnościowej odwilży, a kończył pracę już po wprowadzeniu stanu wojennego dekretem z 13 grudnia 1981 roku. Zapis kuriozalnej kolaudacji PRZESŁUCHANIA z dnia 23 kwietnia 1982 pozostaje do dziś jednym z dokumentów, dobitnie charakteryzujących ówczesną sytuację polityczną. Co prawda nie jednogłośnie, ale większością głosów, grono kolaudantów odrzuciło film Ryszarda Bugajskiego, uniemożliwiając jego rozpowszechnianie. Jeden z najzajadlejszych przeciwników PRZESŁUCHANIA, reżyser Mieczysław Waśkowski pytał:

"Jak to się stało, że po wprowadzeniu stanu wojennego w naszym państwie film ten został skończony? (...) Kto jest odpowiedzialny za skończenie tego filmu?" (z wydania książkowego: Ryszard Bugajski "Przesłuchanie" 1990, cyt. za: Małgorzata Hendrykowska "Kronika kinematografii polskiej 1895-1997").

Losy PRZESŁUCHANIA i samego reżysera są przykładem niespotykanego wpływu polityki na sztukę. Film przez lata nie miał szans na dystrybucję w kinach i na telewizyjną emisję, co nie znaczy że nie dotarł do publiczności. PRZESŁUCHANIE przegrane na kasety i wydane w 1982 przez podziemną oficynę NOWA w wersji książkowej, dotarło do dużej liczby odbiorców. W ten sposób udziałem tego, skazanego przez decydentów na niebyt, dzieła stało się nie mające precedensu powodzenie.

PRZESŁUCHANIE nie stało się jednak dla reżysera łatwą przepustką na zachodni rynek. Bugajski był tam autorem filmu trudnego do zrozumienia przez widzów spoza Europy Wschodniej. Jak bardzo niemożliwym do zrozumienia, może świadczyć opinia krytyka Scotta Murraya w australijskim piśmie "Cinema Papers" z sierpnia 1990 (przytoczona w "Kinie" 1/1991), który uznał PRZESŁUCHNIE za "przykład polskiego kina w jego najbardziej histerycznej postaci", za film "absurdalnie przerysowany w reżyserii i aktorstwie", bez wątpienia nie zdając sobie w najmniejszym stopniu sprawy jak bardzo "przerysowana" była w latach stalinizmu, których dzieło Bugajskiego dotyczy, polska rzeczywistość.

PRZESŁUCHANIE nie jest jednak jedynie filmem o opresji stalinowskiego więzienia w Polsce lat 50. Jest filmem o budowaniu człowieczeństwa i w tej kwestii może być odczytywane na sposób uniwersalny.

Trafnym zamysłem reżysera było uczynienie główną postacią nie bohaterskiego AK-owca, ale niezbyt mądrą dziewczynę, osobę o dość wątpliwych zasadach moralnych. Tonia z PRZESŁUCHANIA to - jak to określił Jan Olszewski -"antybohaterka w sytuacji zmuszającej do bohaterstwa". ("Film" 7/1990)

"Naiwność paradoksalnie uratowała jej człowieczeństwo" - mówił o stworzonej przez siebie postaci Ryszard Bugajski. - "Ta prosta dziewczyna od pewnego momentu zaczyna się zastanawiać, kim jest naprawdę. I od tego momentu zaczyna rozumieć, o co walczy - już nie o życie, ale o godność." ("Ekran" 3/1990)

Drugim szczęśliwym posunięciem reżysera był wizerunek przesłuchującego ją ubeka. Człowieka tego narysował Bugajski jako narzędzie niegodziwego systemu, ale postawił swego bohatera w sytuacji, w której próbuje on, wbrew wszelkim okolicznościom, być człowiekiem. Krystyna Janda i Adam Ferency stworzyli w tym filmie dwie psychologicznie skomplikowane, a przecież mimo to wiarygodne, postacie.

Etyczną dociekliwość Bugajskiego doceniła większość polskich widzów oglądających film na nielegalnych pokazach. Choć spotkał się on także z całkiem odmiennymi zarzutami niż na osławionej kolaudacji.

"Po 'Przesłuchaniu' dostałem list od więźniarki z epoki stalinowskiej, uważającej, że obraziłem wszystkich więźniów komunizmu, pokazując oficerów UB jako postaci posiadające ludzkie odruchy. (...) A przecież świat nie jest biało-czarny. W dodatku żeby opowiedzieć interesującą historię, trzeba pokazać zło w sposób uczłowieczony." ("Rzeczpospolita"10.12.2004)

Jeśli miałoby się jakieś słowa uznać za credo artystyczne Ryszarda Bugajskiego, to być może te właśnie, w których deklaruje swoje zainteresowanie dla strefy etycznej szarości, gdzie zło bywa nieco uczłowieczone, a dobro zbudowane niekiedy na niepewnym, czy wręcz fałszywym fundamencie. Niewyraźne granice między dobrem i złem to temat, który zdaje się fascynować Bugajskiego. Przedmiotem dociekań reżysera jest człowiek, którego postrzega na sposób conradowski. Ktoś, kto zdolny jest do upadku i do tego by się z niego podnieść, ale także ktoś z pozoru szlachetny a zarazem zepsuty. Ta dychotomia wpisana jest w naturę człowieka, który - by użyć słów autora PRZESŁUCHANIA, które padły w cytowanym już wywiadzie - "Pozostanie jakim jest - jednocześnie wspaniałym i potwornym". (Ekran 3/1990).

W takiej, czy innej formie, moralne dylematy powracają w późniejszych reżyserskich pracach Bugajskiego. Na przykład w zrealizowanym w Kanadzie filmie CLEARCUT, analizował on pułapki pacyfizmu, stawiając swego bohatera w sytuacji, w której musi dostrzec racje w sposobie działania, który potępia. Nie wszystko więc, co wydaje się bezwzględnie dobre, jest takie, i odwrotnie: nie wszystko, co wydaje się bezwzględnie złe, jest złe w rzeczywistości, zdaje się mówić Ryszard Bugajski w swoim kanadyjskim filmie.

Po powrocie do Polski, w filmie GRACZE, nakręconym w okresie wyborów 1995 roku, a dotyczących wyborów poprzednich w 1990, reżyser próbował na nowo odnaleźć się w polskiej rzeczywistości.

Pierwsze prawdziwie wolne wybory prezydenckie w niepodległej Polsce, były same w sobie spektaklem tyleż fascynującym, co ukazującym polskie społeczeństwo, to samo, które miało prawo czuć się dumne z wywalczonej wolności, jako skłonne do oddania władzy w ręce przypadkowego hochsztaplera. Starcie między Lechem Wałęsą a Stanisławem Tymińskim, a także to, jak zachowywali się i jak myśleli wówczas Polacy, z pewnością mogło dostarczyć materiału do przemyśleń o wspaniałości i małości ludzkiej natury. Bez wątpienia rzeczywistość zasługiwała na to, by spojrzeć na nią jako na gotowy, rozpisany na cały naród, spektakl. Pasjonujący i niewymagający scenariuszowych protez rodem z gatunku political-fiction, które sprawiły, że krytycy oceniali na ogół film jako polską, gorszą wersję Dnia Szakala, czy wręcz niezamierzoną - bo historia opowiadana jest serio - parodię tego filmu (Andrzej Kołodyński, Video Club 11/1995, Jerzy Niecikowski, Wiadomości Kulturalne 45/1995).

Niefortunny wybór scenariusza, jakiego dokonał reżyser, zapewne można usprawiedliwić jego kilkunastoletnią nieobecnością w kraju, i tym, że nie był on naocznym świadkiem wydarzeń politycznych w 1990.

Wrodzony dar obserwacji Ryszarda Bugajskiego i jego umiejętność analizy psychologicznej postaci, odnaleźć można w zbliżających się formą do niskobudżetowego filmu, zrealizowanych po powrocie do kraju sztukach telewizyjnych. W spektaklach takich, jak MIŚ KOLABO, AKWIZYTOROM DZIĘKUJEMY, czy NIUZ, Bugajski prezentuje owo charakterystyczne upodobanie do przedstawiania świata w sposób bardziej dociekliwy niż czarno-biały schemat, a także skłonność do analizy zjawiska manipulacji, jakiej dopuszczają się ludzie wobec swoich bliźnich. Przygotowana dla Teatru Telewizji sztuka serbskiego pisarza Dusana Kovacevića PROFESJONALISTA, podobnie jak PRZESŁUCHANIE, mówi o szczególnym związku funkcjonariusza służb bezpieczeństwa i jego ofiary, a także o przemianie obu tych postaci (wg relacji Małgorzaty Piwowar, "Rzeczpospolita" 10.12.2004).

Spektakle Teatru Telewizji w dorobku Ryszarda Bugajskiego mają znaczenie szczególne, w nich bowiem, bez wątpienia, reżyser daje upust swoim fascynacjom, podczas gdy pozostałe realizacje telewizyjne, w których bierze udział, skierowane do tzw. masowego widza, spełniają po prostu, jak się tego oczekuje od tego rodzaju produkcji, wymogi dobrego rzemiosła. Dotyczy to np. serialu TAK CZY NIE i NA WSPÓLNEJ. Przed laty, w czasie pobytu reżysera na emigracji, rzecz miała się podobnie z tamtejszymi telewizyjnymi realizacjami.

Pełnometrażowy film NIEBO GWIAŹDZISTE NADE MNĄ, o przygotowaniach do którego Ryszard Bugajski mówi od dłuższego czasu, a który miałby poruszać kwestię etyki dziennikarskiej i traktować o demaskatorskiej roli tego zawodu jako tzw. czwartej władzy, wciąż jeszcze jest w fazie projektu.

Filmografia

Etiudy filmowe

• 1971 MIŁOŚĆ etiuda fabularna.
• 1971 ODJAZD etiuda dokumentalna. Młody poborowy żegna się z kolegami, odjeżdżając do wojska.
• 1972 W TRZECIEJ OSOBIE etiuda fabularna.

Filmy dokumentalne

• 1971 MARATON reżyseria i scenariusz.
• 1975 OPOWIADANIA O PRZYJAŹNI reżyseria, scenariusz wspólnie z Wojciechem Wiszniewskim.
• 1997 CRAZY HORSE reżyseria, scenariusz wspólnie z Ryszardem Wolańskim. Rzecz o Polaku z USA, który, wraz z rodziną, w dwustumetrowej skale rzeźbił przez wiele lat monumentalny wizerunek legendarnego wodza Indian z plemienia Dakota.
• 1997 OD GRUDNIA DO GRUDNIA 1980-1981 reżyseria wspólnie z Markiem Stypułkowskim, na podstawie scenariusza Jerzego Diatłowickiego. Film próbuje odpowiedzieć na pytanie, czy musiało dojść do stanu wojennego w Polsce w 1981. Z wypowiedzi świadków tamtych wydarzeń, nie wynika jednoznaczna odpowiedź.
• 1997 URBAN - TAK I NIE reżyseria i scenariusz. Bohaterem filmu jest Jerzy Urban, w stanie wojennym rzecznik rządu, dziś redaktor naczelny kontrowersyjnego, skandalizującego tygodnika "Nie". Film stawia pytanie, czy ówczesny sługus reżimu, ma prawo stroić się dziś w piórka bojownika o wolność słowa.
• 2001 DZIECI WTKACEGO reżyseria i scenariusz, serial dokumentalny (10 odc.).

Filmy fabularne

• 1972 ILUMINACJA współpraca reżyserska,
• 1979 KOBIETA I KOBIETA reżyseria i scenariusz wspólnie z Januszem Dymkiem. Film o mechanizmach koniecznych do zbudowania kariery i o cenie jaką się za to płaci. Historia przyjaźni dwóch kobiet, która zostaje zniszczona przez jedną z nich, dążącą do kariery za wszelką cenę. W drugiej części filmu, której akcja toczy się po upływie kilkunastu lat, także druga z kobiet, przestrzegająca przedtem zasad fair play, postępuje bardziej z myślą o korzyściach, niż zgodnie z zasadami.
• 1980 ZAJĘCIA DYDAKTYCZNE reżyseria i scenariusz. Historia młodego małżeństwa. Marek i Teresa, borykają się problemami zawodowymi, które rzutują na ich życie rodzinne. Bezkompromisowy Marek w wyniku konfliktu odchodzi z Uniwersytetu, gdzie pracował. Teresa prezentuje odmienną postawę, nie ma skrupułów, by przyjąć korzystną propozycję wyjazdu na stypendium, choć wyróżnienie to należy się innej osobie. Konflikt postaw omal nie doprowadza do rozpadu małżeństwa.
• 1982 PRZESŁUCHANIE reżyseria i scenariusz (przy scenariuszu współpraca J. Dymka). Poruszający dramat z czasów stalinizmu w Polsce. (Nagrody: 1989 - Nagroda PF DKF Don Kichot; LLF Łagów, Złote Grono; FPFF Gdynia, nagroda dziennikarzy oraz publiczności; 1990 - FPFF Gdynia, nagroda specjalna jury; "Złota Kaczka" przyznawana przez pismo "Film" za najlepszy film polski roku 1989; MFF Chicago, nagroda "Srebrny Hugo"; 1991 - BESEF Belgrad, nagroda Fipresci; w 1990 Krystyna Janda za rolę w tym filmie otrzymała na MFF w Cannes nagrodę jury za najlepszą rolę kobiecą.)
• 1983 THE HITCHHIKER (serial tv).
• 1985 ALFRED HITCHCOCK PRESENTS (serial tv).
• 1985 THE TWILIGHT ZONE (serial tv) reż. 4 odcinków.
• 1989 E.N.G. (serial tv).
• 1990 SAYING GOODBYE, SAYING GOODBYE 2 (A PROMISE BROKEN) 1991 CLEARCUT (WYRAŹNY MOTYW) scenariusz: Robert Forsyth na podstawie powieści M.T. Kelly'ego "A Dream Like Mine". Adwokat o hipisowskiej przeszłości i skłonności do pacyfizmu występuje w obronie wycinanych lasów. Film staje się pretekstem do rozważań nad różnicami kulturowymi Indian i białych, a zarazem próbą obalenia pewnych stereotypów, m.in. o pacyfizmie, opartych na zbytnich uproszczeniach. "W Ameryce Północnej ludzie za bardzo przywiązali się do postaw pacyfistycznych. A czasem słuszne są wojny, w których bronimy jakichś wartości. Chciałem w 'Clearcut' pokazać, że ideologia nie uwzględniająca życia jest bezwartościowa." - mówił reżyser w jednym z wywiadów ("Kino" 1/1992)
• 1995 GRACZE reżyseria, scenariusz Jan Purzycki. Opowieść o walce jaką, nie przebierając w środkach, toczą ze sobą ekipy dwóch kandydatów na prezydenta. Fikcyjna historia zakończonego groteskową pomyłką zamachu na Lecha Wałęsę, w którym maczają palce agenci obcych wywiadów, zilustrowana zdjęciami dokumentalnymi z 1990 roku.
• 2001 W KOGO JA SIĘ WRODZIŁEM film tv (w cyklu ŚWIĘTA POLSKIE) reżyseria i scenariusz. Przypadający w kalendarzu Dzień Ojca staje się pretekstem do spotkania Tomka, przedstawiciela młodego pokolenia, z ojcem i dziadkiem. Więź między ojcem i synem jest mocno nadwątlona. Ale wyjątkowa eskapada (skoki samolotowe) i pogodny charakter dziadka, pomogą zbliżyć się na nowo chłopcu i jego chorującemu na raka ojcu. (Nagrody: 2002 - FPFF Gdynia, nagroda specjalna jury, nagroda redakcji "Teletygodnia" dla najlepszego filmu telewizyjnego)
• 2002-2009 SAMO ŻYCIE (telenowela), reżyseria (odcinki: 567-572, 574, 576-583),
• 2003-2004 NA WSPÓLNEJ (telenowela wg pomysłu Scotta Tylora), reżyseria odc. 11-15. Opowieść o losach grupy ludzi, których w dzieciństwie spędzonym w domu dziecka połączyła przyjaźń i przetrwała przez lata, mimo że są już ludźmi dojrzałymi. Dzięki przedsiębiorczości jednego z nich, stają się współwłaścicielami nowo wybudowanej kamienicy. Serial traktuje o konfliktach, które pojawiają się w chwili wprowadzenia się przyjaciół do nowych mieszkań.
• 2003 TAK CZY NIE? (serial tv), reżyseria, oraz współautorstwo scenariusza (odc. 2, 8, 9). Serial obyczajowo-kryminalny zakładający tzw. interaktywne uczestnictwo widzów, którzy odpowiadają na pytanie postawione na końcu każdego odcinka, uczestnicząc tym samym w rozwiązywaniu zagadki kryminalnej.
• 2005 CO SIĘ STAŁO Z NASZĄ SOLIDARNOŚCIĄ w SOLIDARNOŚĆ, SOLIDARNOŚĆ... reżyseria, scenariusz
• 2009 GENERAŁ NIL reżyseria, scenariusz.

Historia, którą pokazuje w filmie Ryszard Bugajski to próba rekonstrukcji ostatnich lat życia legendarnego dowódcy Kedywu Armii Krajowej, generała brygady Augusta Emila Fieldorfa ps. "Nil". Opowieść rozpoczyna się w momencie jego powrotu z zesłania w głąb Związku Sowieckiego, gdzie trafił po aresztowaniu w 1945 przez NKWD i kończy wykonaniem wyroku śmierci w mokotowskim więzieniu zimą 1953 roku. Obrazowi towarzyszą retrospekcje z okresu okupacji i konspiracyjnej działalności generała, szczególnie zamach na kata Warszawy, generała SS Franza Kutscherę.

Ponadto Ryszard Bugajski ma na swoim koncie współpracę reżyserską przy filmie HOBBY (1968) i DESANT (1987) Daniela Szczechury i ILUMINACJA (1972) Krzysztofa Zanussiego. Jest autorem opowiadania, pierwowzoru literackiego odcinka pt. "Bilet do Frankfurtu" w serialu 07 ZGŁOŚ SIĘ (1984).

W teatrze telewizji wyreżyserował m.in. w latach 70. PO TAMTEJ STRONIE ŚWIEC i TRISMUS Stanisława Grochowiaka oraz w 1981 sztukę DON CARLOS Fryderyka Schillera. W latach późniejszych: ZA I PRZECIW (1996) Ronalda Harwooda, WIELKI MAG (1997) Andrzeja Lenartowskiego, ZAGUBIENI W YONKERS (1998) i OKRUCHY CZUŁOŚCI (2000) Neila Simona, OPERA MYDLANA (2000) Georgy'a Spiro, MIŚ KOLABO (2001) Piotra Kokocińskiego, AKWIZYTOROM DZIĘKUJEMY (2003) Simona Blocka, NIUZ (2002) własnego autorstwa, PROFESJONALISTA (2004) Dusan Kovasević oraz ŚMIERĆ ROTMISTRZA PILECKIEGO (2006) wg własnego scenariusza, wyróżniona nagrodą za oryginalny polski tekst dramatyczny na Krajowym Festiwal u Teatru Polskiego Radia i Teatru TV "Dwa Teatry" w Sopocie oraz Specjalną Nagrodą Jury w kategorii: film video: sprawy polityczne / międzynarodowe na WorldFest Independent Film Festival w Houston.